“Kader”-“Masumiyet”-“Hayat” üçlemesinin gösterimine bilet bulmak mümkün olmamıştı. Ankara’da Demirkubuz’u bekleyenler çokmuş. “Masumiyet”i bir tarafa bırakarak “Kader”i, onun da söylediği üzere korsandan tekrar izledim, sonuçta raconu bozmak olmaz dedim. “Hayat”ı ise tek başına, ne de olsa eninde sonunda yalnız yaşanıyor dedim. Birtakım sinemalar en azından iki sefer izlenmeliymiş, bunu da yine hatırladım. Birincisinde olaylar-merak alıp götürür, ilgi akışadır biraz. Sonrasında ise duruma, hislere ve oluşa, varoluşun kendisine. Korsan periyodu kapandığından “Hayat”ı tekrar izlemek için TRT’de yayınlanmasını beklemek gerekti. Beklerken Türkiye’nin Oscar adayı da oldu.
“Kader” dediğimde duyumsadığım, hissettiğim birinci şey acıydı; ortadan yıllar geçtikten sonra da bu his değişmemiş. 90’lı yıllardaki arabeske misal bir his. Geri dönmeyi bilmeyen, değişmeyen, kaybettiği alanda dolanan, terk etmeyen kendine has bir varoluş. Arabeske işleyen o kendini vermişlik, tüm yaşanmışlığa-acılara karşın bir an için bile bağlanılan, sevilen şeyden kopamamazlık, acı çekmek fakat pişman olmamak, ısrar etmek. Acısını arayan ve bulan vücut misali. Vücudun istediği acı çekmektir ve bunu mümkün kılan kişiyi-olayı arar, bulur ve kaybetmemek için elinden gelen her şeyi yapar. “Kader”de birebir acıyı hissederiz, 90’lı yıllarda arabesk dinleyenlerin acısını. İsyan etmenin yararı yoktur, ki bu pek de istenmez, tahminen bir yerlerde Müslüm’ün sesiyle İtiraz edilir; bir şeyi değiştirmeyecek, acıdan kaçınılmayacak bir itirazdır bu da: “İtirazım var bu zalim kadere/İtirazım var bu sonsuz kedere…..”
“Kader”, lümpen proletaryayı çağrıştırır, tıpkı arabesk üzere. Lümpen proletaryanın “olumsuz” bir tanımlamaya karşılık geldiğini bilmiyor değilim. Ne Marksist, ne de piyasacı-liberal-muhafazakar toplulukta lümpen proletarya pek sevilmez. Nizamlı işleri yoktur, böylesi bir istek de duymazlar, kazandıklarını harcarlar, biriktirmezler, bankalarla işleri olmaz o yüzden, bankalar da onları istemez, müşteri profillerinin dışındadırlar, alabiliyorlarsa külüstür bir otomobil alırlar; ıssız bir yere çekilip demlenmenin bir yolu olduğundan. Fikrin bulanıklaşması-belirsizleşmesi için hiçbir fırsat kaçırılmaz. Sonlarda dolanılır, yapılan işler de varoluş da sonda gezinir. Kıyıda köşede kalmış, olana-kendisine sunulana tutunamayanı, tutunmak istemeyeni anlatır bir yanıyla.
Tutunamamak derken, Oğuz Atay’ın Selim’i-Turgut’u ile alaka kuruyor değilim, hayır. Mürekkep yalamışlıkları yoktur, daha doğrusu üniversite görmüşleri, büyük konuşmalara şahit olanı azdır diyelim. Turgut üzere herkesten farklı olduklarını düşünmezler, ki bu şuur tüm bilinenlerin-öğrenilenlerin ancak sindirilmeden bekleyenlerin geviş getirilerek yenilenmesi ve kusulmasıyla el ele masraf. Lümpen proletaryanın kustuğu şey ise, akşamdan kalmışlıktır, vücudun kendisidir. Arbedelerin, alkolün vücuda işlemesi üzere, acısı da vücuda işler, dikkatli bakıldığında kollardaki çiziklerden, yüzdeki yaralardan anlaşılır bu. Tutunamayan fakirin da okuyanı vardır, onların da saklıdan konuştukları Olric’leri eksik olmaz. Selim-Turgut ile tıpkı yolları arşınladıklarını, tıpkı sokaklarda dolandıklarını biliriz, elbette hayal-rüya karşımı bir geziştir bu da.
Selim-Turgut tutunmak için tüm imkanlara sahiptir; “Kader”-Bekir ise hiçbirine, ya da ayaklarına gelen tutunma imkanlarını ellerinin zıddıyla iterler. Bu nedenle onlar için “tutunamayan” kavramı kullanılmaz; zira “tutunamamak” biraz okumuş yazmış orta sınıf erkeğine aittir, onlara yakıştırılır. Varoluşa dair dertler onların hakkıdır. Toplum, fakirin tutunamayanını güzel görmez, “o kim oluyor ki” der ve “önce aç karnını doyurmalı” ile devam eder. Fakirin, lümpen proletaryanın isteği dışında tutunamadığı, bu nedenle marjinal yollara savrulduğu, savrulmak zorunda olduğu; tutunsa-düzenle bir bağ kursa kendisininki üzere bir hayatı tercih edeceği telaffuzunun gücüne sarılanlar az değildir. Kendi yaşantısını, yapıp ettiklerini paka çekmenin bir yolu. Selim’e-Turgut’a haksızlık etmeyelim lakin fakirin da orta sınıf tutunamayana yaklaşımı en hafif tabirle “yapaylıktır”. İnsan eliyle yaratılmış olması manasında yapay: Acısı yazgı değildir, kaçınılmaz hiç değildir.
Baht (2006) Her yaşantı kendine has bir kültürü, yerleri beraberinde getirir. Münasebetler bu yerler üzerinden kurulur. Bekir de parkta otururken, hayal kurarken, düş görürken, düşlerini anlatırken “isyan etmenin yararı yok, mukadderatın böyle” derken Erol Budan’ın sesini duyurur, bilenler duyar diyeyim: “Koparamam kalbimi/Söküp atamam yerinden/Sana taptım Allah gibi/Söyle ne gelir elden,…” diye başlar ve devam eder. Lümpen proletaryanın ağır olduğu bir bölgede çocukluğunuz geçtiyse bilirsiniz. Müzik tek başına dinlenen bir şey değildir, ses açılır, yandaki yöredeki de dinlesin, bilsin; aracılık etsin, ağızlarından dökülmeyeni döksün istenir. Konuşmanın, anlatmanın bir biçimidir, eğlenmenin ötesinde bir varoluş biçimine eşlik eder. Duruma nazaran kimin çalındığı değişse de.
ERKEĞİN ACISI
“Kader”de gördüğümüz-gösterilen şey tutunamayan, savrulan, tercihleri buraya çıkan ve bundandır ki bizde kızgınlıkla birlikte acı uyandıran bir telaffuz ve gösterim. Acıyı hissederiz, içimize işler. Bekir’in yalnızlığını, tutkusunu. “Kader”, apaçık konuşur bizimle, içeri girmemize müsaade verir, aracıya gereksinim duymayız, acımızı-yanı başımızdakinin acısını duyumsatır. Her ne kadar kızsak da bu biraz da kendimize-yakınımızdakine duyduğumuz kızgınlıktır, her ne kadar acısak da bu biraz kendimize-yakınımızdakine duyduğumuz acımadır.
“Kader”de az çok hepimiz acımızı bulsak da, lisana gelen erkeklerin acısıdır elbette, onların dünyasıdır, bayanların erkeklerin gözünden anlatımıdır. Yoksunlukla, kendini anlatamamakla mustarip bir erkeklik acısı. Lümpen proletarya da çoğunlukla erkektir zati, hareketliliği ve dolanmayı mecburî kılar zira. “Kader”i-Bekir’i tahminen ‘Tutunamayanlar’a-Turgut’a bağlayan da budur: Erkekliğin acısı-kadınların bu acıya uzaklığı, “sıradanlıkları”. Nermin olmasa Turgut’un başı göğe erecektir mesela. Tahminen alpertungadan başlayarak sosyalistbirtürkicumhuriyet kuracaktır.
Tutunamayan fakirin tutunma hali saplantılı bir biçimde şahıslara yönelik oluyor. Bunun politik izdüşümü tahminen de öznelerin yüceltilmesinde ete kemiğe bürünüyordur. Ferdi seviyede ise Kader’in peşinden bitmek bilmeyen bir seyahat ya da gidiş olarak kendini gösteriyor. İnsan bir şeye tutunmalı, bir ekseni olmalı ve herkes içinde bulunduğu şartlara nazaran, salt bu değil elbette, tutunacak şeyi buluyor. Lümpen proletarya için bu acının ağırlaştığı yer oluyor. “Kader” de bu acıya tanıklık ediyor. Akılcı, mantıklı insanların mana yüklemekte zorlandıkları şey, kurala-olana sıkıştırma pratiğinin başarısızlığı.
Baht (2006) HAYAT
“Hayat’ta olmayan şey bu işte. Acımızı görmeyiz, kızgınlığımızı, mutsuzluğumuzu. Elbette üstten bakan bir bakış değildir. Anlatan, ders veren, senin nasıl bir hayatın olacak biliyor musun diye soran, kararları çaresizliğe-olanaksızlığa indirgeyen bir yaklaşım değildir lakin yeniden de uzaktır işte. Hayatı, hayatın içindekileri anlatır, kısır döngüyü, şartlara mahkumiyeti… Bunları söyler lakin his akmaz, akmadı, akmıyor. Kavafis’in “Yeni bir ülke bulamazsın/başka bir deniz bulamazsın…” şiiri bile bunu sağlamaz.
Erkekler konuşur, hoş konuşur, içli konuşur, sıkıntılarını anlatır, sevilmezler, sevilmedikleri için acı çekerler. Büyükşehre gelip yoldan sapan bir ikisi olmasa, yeterli erkekler diyarında olduğumuzu sanırız. Bayanların yaptıkları ve yapmadıkları üzerinden acı çekerler. Gökten inmiş meleklerdir: Sabah güneş doğmadan işine giden, saygılı, namazında niyazında, kederden ve beşerden anlayan. Kızın nereye gittiği, ne yaptığı herkes tarafından bilinir… Bilinir bilinmesine fakat baba dışında bunu keder edinen olmaz. Muhafazakar topluluğumuz bağrına basar, hatta vicdan yapıp özür diler, benim yüzümden der, kusur benim, günah benim, hata benim der.
Hayat (2023) Sessizliğin gücünü biliyoruz, yöntem yol içe işleyişini, sözcüklerin ulaşamadığı yerlere sızışını, vakte yayarak ve ivedi etmeden. Sessizlikte biçim biçim, katman katman. Olumlu olanı derinleştirdiği üzere, olumsuzu depreştireni de var. “Hayat”ı izlerken sessizlikle konuşmamak ortasındaki fark belirginleşiyor. Bakışların sonsuzluğa çevrilmesi, içimizden akıp gitmesi ile hiçbir yere bakmamanın birebir şey olmaması üzere. Bakan karakterimiz kadındır, bakar. Erkekler varoluşa dair telaşlarını lisana getirirken, sonsuzluğa uçmak isterken; kurduğu “sıradan” cümlelerle onları yine yeryüzüne indirendir. Hayale yer bırakmaz. Konuşmaz ve bakar. Bakmak-görmek-anlamak-anlatmak ortasındaki ağır alakanın dışında. Bu ne sessizliktir ne de aşkınlık.
“Hayat”, muhafazakar dünyaya övgüdür. Küçük bir yerleşim yerinde, kendine kâfi küçük esnafın yaşadığı, kadir-kıymet bilinen, bireylerin-kadınların yanılgı yaptığı ve kusurların müsamaha ile karşılandığı bir sevimliler ülkesidir anlatılan. Tabiatla, beşerle, hisleriyle, işiyle uyumlu, çağdaşlaşmanın yabancılaştırıcı tesirinden uzak otantik, tamlığa ermiş bir yaşantı. Oscar adayı olması çok isabetli olmuş, hoş ülkemizi olduğu üzere anlatıyor. Sineması izlerken muhafazakarlığın (içinde din olmak zorunda değil bu muhafazakarlığın) yükselişi ister istemez tekrar görünür oluyor. Belirsizliğin yaratmış olduğu tedirginliğin yerine, çekip çevrelenmiş münasebet biçimlerine duyulan özlem… “Hayat”, ağır bir övgü eşliğinde bunun ipuçlarını veriyor.
Kimi vakit öteki sinemalardan tanıdık bildik temaları çağrıştırması izleyici de şaşkınlık yaratır, ben de yarattı diyelim. “On Body and Soul” sinemasında olduğu üzere bizim karakterlerimiz de birebir rüyayı görür. Böylece düşler birleştirir kelamını de yine anımsatır.
Film biterken bıraktığı his ne diyorum? Her sinemanın bir duygusu olmalı. Beliren bir şey yok. Yanılıyor muyum dedim, görmediğim ya da kaçırdığım bir şey olabilir mi? Yüzeyde mi dolanıyorum? Uzun bunaltıcı kendini anlatma uğraşlarının içinde derinlerde yatan öteki manalar olabilir mi? Bir taraftan suskunluktan medet ummak, öteki tarafta sözcüklere duyulan itimat.
Acı yok, olmalı mı? Kimi anlatıyor, daha doğrusu hangi tutunamayanı? Tutunamayanı anlatmak zorunda mı? Evet, birileri tutunamayanı anlatmalı. Beğenilen, tahminen de Bekir’in devri bir daha açılmamak üzere kapanmıştır, tutunamayan yoktur artık. Anlatacak kimse de kalmamıştır.